Պոլ­սա­հա­յու­թիւ­նը հրա­ժեշտ կու տայ բա­նաս­տեղծ Զա­րեհ Խրա­խու­նիին, ո­րու Ազ­գա­յին յու­ղար­կա­ւո­րու­թեան կար­գը վա­ղը տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ Պէ­յօղ­լուի մէջ։ Մեր ամ­լա­ցած մշա­կու­թա­յին կեան­քի պայ­ման­նե­րով ան­փո­խա­րի­նե­լի է այս կո­րուս­տը։ Ճիշդ է՝ վեր­ջին շրջան­նե­րուն այս նոյն բնո­րո­շու­մը կու տանք նման բո­լոր կո­րուստ­նե­րու պա­րա­գա­յին, սա­կայն սա կա­ղա­պա­րեալ բա­նա­ձե­ւում մը չէ միան­շա­նակ։ Մեր մտա­ւո­րա­կան աշ­խար­հը այն­քան գու­նա­տած է, որ մեզ­մէ ան­վե­րա­դարձ հրա­ժեշտ ա­ռած բո­լոր նուի­րեալ մշակ­նե­րը կը դառ­նան ան­փո­խա­րի­նե­լի։ Առ­կայ ա­մա­յու­թեան մէջ թէ՛ կը բազ­մա­պատ­կուի Խրա­խու­նիին ար­ժէ­քը եւ թէ կը սաստ­կա­նայ ա­հա­զան­գը մեր հա­ւա­քա­կան կեան­քէն ներս։ Նա­հան­ջին առ­թած խու­ճա­պը կու գայ կրկնա­պատ­կել նաեւ Խրա­խու­նիի մա­հուան պատ­ճա­ռած սու­գը։ Իր վաս­տակն ու ա­ւան­դը ծա­նօթ է բո­լո­րին։

Կեդ­րո­նա­կան սա­նուց միու­թեան եր­դի­քին տակ, 1990-ա­կան թուա­կան­նե­րու սկիզ­բին գոր­ծած Գրա­կան ա­կում­բին շրջագ­ծով ե­ղած էր մեր հիմ­նա­կան ծա­նօ­թու­թիւ­նը։ Պոլ­սա­հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան հա­մախմբ­ման գրե­թէ վեր­ջին փորձն էր այդ մէ­կը։ Կա­րե­լի չէ ը­սել՝ որ ձա­խող փորձ մըն էր այդ մէ­կը, սա­կայն մնաց կի­սա­ւարտ, չե­ղաւ եր­կա­րա­կեաց։ Մեր շփու­մը, ու­րեմն, հաս­տա­տուած էր այդ մթնո­լոր­տին մէջ։ Շատ մարդ կը յա­ճա­խէր այդ ա­կում­բը՝ Ռու­բէն Մա­շո­յեա­նէն սկսեալ մին­չեւ Հրանդ Տինք։ Բո­լորն ալ ի­րե­րա­յա­ջորդ գրա­ւե­ցին ի­րենց տե­ղը այդ «ան­փո­խա­րի­նե­լի­նե­րու» շար­քին. ո­մանք բնա­կան ժա­մա­նա­կագ­րու­թեամբ՝ ի­րենց ճա­կա­տագ­րով, իսկ ո­մանց ալ վախ­ճա­նը ե­ղաւ ան­ժա­մա­նակ ու անբնա­կան։ Իսկ այ­սօր, նա­խախ­նա­մու­թեան տնօ­րի­նու­թեամբ, ա­հա քա­նի մը նա­խա­դա­սու­թիւն կը մրո­տենք Խրա­խու­նիին հրա­ժեշտ տա­լու հա­մար։

Գրա­կան ա­կում­բի գոր­ծած տա­րի­նե­րուն ա­մե­նա­կար­գա­պահ­նե­րու շար­քին էր ան, նաեւ հե­տե­ւո­ղա­կան։ Մենք կը շփուէինք որ­պէս «տար­բեր ճամ­բար­նե­րու» մար­դիկ, սա­կայն այդ ե­րե­ւոյ­թը ար­գելք չէր հան­դի­սա­նար մեր յա­րա­բե­րու­թեան զար­գա­նա­լուն։ Չէինք մտեր­մա­նար թէեւ, սա­կայն մեր կա­պը կ­­՚ամ­րապն­դուէր։ Միշտ չա­փա­ւոր էր, շատ զուսպ։ Առ ե­րե­ւոյթ այդ­քան մատ­չե­լի կամ հա­սա­նե­լի անձ­նա­ւո­րու­թիւն մը չէր, սա­կայն նկա­րա­գի­րը ու­նէր շարք մը ստո­րո­գե­լի­ներ, ո­րոնք պատ­կա­ռանք կ՚առ­թէին։ Կա­լա­թա­սա­րայ ու­սա­նած տա­րի­նե­րուս, կարգ մը ա­ռա­ւօտ­ներ Պէ­յօղ­լուի մէջ կը հան­դի­պէինք ի­րա­րու։ Միշտ կը բա­րե­ւէր գլխար­կով։ Քա­նի մը ան­գամ պա­տա­հած էր, որ այդ դրուա­գը ապ­րուած էր դա­սըն­կեր­նե­րու ներ­կա­յու­թեամբ։ Ա­նոնց զար­ման­քին ի պա­տաս­խան՝ եր­կար ժա­մա­նակ հար­կա­ւոր կ՚ըլ­լար, բա­ցատ­րե­լու հա­մար, թէ այդ գլխար­կը ի­րա­կա­նու­թեան մէջ զուտ ին­ծի հա­մար չէր շար­ժեր։

Գրա­կան ա­կում­բը հրա­տա­րա­կած էր քա­նի մը գիր­քեր։ Թեր­թե­րու խմբագ­րու­թեանց կող­մէ պատ­րաս­տուած գիր­քե­րը կտրօն­նե­րու փո­խա­րէն կը տրա­մադ­րուէին ըն­թեր­ցող­նե­րուն, ըն­թեր­ցա­սէր­նե­րուն։ Մեր թեր­թը այդ հանգ­րուա­նին չ­­ու­նէր հա­մա­պա­տաս­խան մար­դուժ կամ նե­րուժ՝ զա­նա­զան պատ­ճառ­նե­րով։ Մե­զի վի­ճա­կած էր Դա­նիէլ Վա­րու­ժա­նի գոր­ծե­րէն մին վե­րահ­րա­տա­րա­կե­լու ծրագ­րին պա­տաս­խա­նա­տուու­թի­ւնը։ Ընդ­հա­նուր նա­խագ­ծին յա­ջո­ղու­թիւ­նը ե­րաշ­խա­ւո­րե­լու նպա­տա­կին հե­տա­մուտ՝ Խրա­խու­նի գրե­թէ ինք­նա­կամ ստանձ­նած էր զայն խմբագ­րե­լու, հրա­տա­րա­կու­թեան պատ­րաս­տելու պար­տա­կա­նու­թիւ­նը։ Այդ շրջա­նին էր, որ սրբագ­րու­թիւն­նե­րու տրցակ­ներն ի ձե­ռին քա­նի մը ան­գամ այ­ցե­լած էր մեր խմբագ­րա­տու­նը, այս ան­գամ ա­ւե­լի տար­բեր կար­գա­վի­ճա­կով մը՝ քան հիւր մը, որ կը փու­թար նուի­րե­լու իր մա­կագ­րած նոր գիր­քե­րը։

Այդ­պէս տա­րի­ներ էին, շատ կարճ շրջան մըն էր թէեւ, բայց նոյն­քան յատ­կան­շա­կան։ Կ­­՚ե­րե­ւի մեր մտա­ւո­րա­կան կեան­քէն ներս ա­ւե­լի վերջ ան­գամ մըն ալ կա­րե­լի չե­ղաւ այդ­պէս լայ­նա­խա­րիսխ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան մը մի­ջա­վայ­րը ստեղ­ծել։ Վստա­հա­բար, այդ ա­կում­բը այ­սօր քաղցր յուշ մը դար­ձած ըլ­լայ բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րու յի­շո­ղու­թեան մէջ։ Իսկ մենք այս բո­լո­րը կը մտա­բե­րենք ա­հա Խրա­խու­նիին հրա­ժեշտ տա­լու հանգ­րուա­նին։

Վեր­ջին տա­րի­նե­րուն, երբ փո­խադ­րու­թիւն­նե­րու ստի­պո­ղու­թեամբ կը վե­րա­դա­սա­ւո­րէի մեր ըն­տա­նե­կան ե­րէց­նե­րու կամ թեր­թին գրա­դա­րան­նե­րը, անձ­նա­կան ար­խիւ­նե­րը՝ հան­դի­պած էի նաեւ Խրա­խու­նիի ձե­ռագ­րե­րուն։ Ան­մի­ջա­պէս աչ­քիս առ­ջե­ւէն սա­հած էին այդ սրբագ­րու­թիւն­նե­րով ձե­ռա­գիր­նե­րը։ Այդ վաս­տա­կին ու հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան հա­մար այ­սօր կը կրկնենք մեր ե­րախ­տա­գի­տու­թիւ­նը՝ իր յա­ւի­տե­նա­կան ու­ղե­ւո­րու­թեան ըն­դա­ռաջ։ Գրա­կան ա­կում­բի տա­րի­նե­րէն վերջ շատ ցան­ցառ ե­ղած էին մեր հան­դի­պում­նե­րը։

Այդ ըն­թաց­քին պա­տա­հած էր, որ մէկ կամ եր­կու ա­ռի­թով այ­ցե­լէի բնա­կա­րա­նը։ Իր մա­կա­նու­նին հետ նոյն ա­նու­նով շէն­քի մը մէջ յար­կա­բա­ժին մըն էր՝ քա­ղա­քի սրտին վրայ։ Կա­տա­րեալ հիւ­րըն­կա­լի մը դե­րին մէջ էր, իւ­րա­քան­չիւր շար­ժու­մով, ը­րա­ծով ու չը­րա­ծով յայտ­նի էր՝ որ այդ դե­րը խորթ չէր ի­րեն։ Քա­ղա­քի եւ թէ մեծ քա­ղա­քի կեն­ցա­ղով թրծուած կեր­պար մըն էր։ Իր կո­րուս­տով մեր ի­րա­կա­նու­թե­նէն կը պակ­սի նաեւ այդ կեն­ցա­ղի վառ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րէն մին։ Եւ, ան­շուշտ, այս ա­ռու­մով եւս ան­փո­խա­րի­նե­լի է պա­կա­սը։ Մեծ քա­ղաք­նե­րու ժխո­րին մէջ ար­դի ժա­մա­նակ­նե­րուն տեղ­քայլ կ՚ար­ձա­նագ­րեն ո­րակն ու մա­կար­դա­կը, իսկ Խրա­խու­նի ան­հա­տը չա­փա­նիշ մըն էր այդ տե­սան­կիւ­նէն։ Այ­սօր քա­նի՞ հո­գի կրնայ ի­րեն նման ստեղ­ծել տպա­ւո­րու­թիւ­նը այն­պի­սի ան­ձի մը, որ կը գի­տակ­ցի, թէ ո՛ւր­կէ կու գայ ու կ­­՚եր­թայ դէ­պի ո՛ւր։ Ամ­բո­խա­վար մը չէր Խրա­խու­նին, սա­կայն դժուար թէ իր իւ­րա­ցու­ցած կեն­ցա­ղին բե­րու­մով վա­նէր մար­դոց։

Բա­նաս­տեղծ մը ան­դե­նա­կան ու­ղե­ւո­րե­լու տխուր պա­հուն, բնա­կա­նա­բար, ու­շադ­րու­թեան կի­զա­կէ­տին է իր գրա­կան ժա­ռան­գը, ար­տադ­րա­կան վաս­տա­կը։ Ան­կա­րե­լի է ան­տե­սել, սա­կայն, որ Խրա­խու­նին նաեւ ու­սու­ցիչ մըն էր։ Չէ՞ որ, գրչի մշա­կին ու կրթա­կան մշա­կին ճա­նա­պար­հը յա­ճախ կը խա­չա­ձե­ւուի մեր ի­րա­կա­նու­թեան մօտ՝ մտքի մշա­կի հա­սա­րա­կաց յայ­տա­րա­րին վրայ։ Խրա­խու­նիի պա­րա­գան ալ չէր ե­ղած բա­ցա­ռու­թիւն մը։ Ի­րա­կա­նու­թեան մէջ, իր կեր­պա­րը շատ ա­ւե­լի կը հա­մա­պա­տաս­խա­նէր ու­սուց­չին։ Մարդ կրնար պահ մը տա­տամ­սում ապ­րիլ Խրա­խու­նիի ան­ձին մէջ բա­նաս­տեղծ մը տես­նե­լու հա­մար, քա­նի որ ան հե­ռու էր առ ե­րե­ւոյթ բա­նաս­տեղծ­նե­րուն վե­րագ­րուած պո­հէ­մու­թիւն­նե­րէն, սա­կայն ա­ռա­ջին իսկ հա­յեաց­քով կա­րե­լի էր զին­քը ու­սու­ցիչ հա­մա­րել, ո­րով­հե­տեւ կը մարմ­նա­ւո­րէր լրիւ ու­սու­ցո­ղա­կան կեր­պար մը։ Լաւ ար­ժե­ւո­րուած տաս­նա­մեակ­նե­րով գի­տակ­ցա­կան կեան­քի մը ցոլ­քե­րը միշտ նշմա­րե­լի էին իր մօ­տ։

Խրա­խուիին հետ, Գրա­կան ա­կում­բին ա­ռըն­թեր, միա­սին աշ­խա­տած էինք նաեւ՝ Հայ մամ­լոյ 200-ա­մեա­կի յո­բե­լեա­նի Իս­թան­պու­լի կար­գա­դիր յանձ­նա­խում­բին մէջ։ Հի­մա յստակ պի­տի չյի­շեմ, բայց կա՛մ այդ յո­բե­լեա­նին ժա­մա­նակ էր եւ կամ Գրա­կան ա­կում­բի կազ­մա­կեր­պած ե­րե­կոյ­թին ժա­մա­նակ։ Փա­փա­քած էր, որ ձեռ­նար­կը ան­պայ­ման սկսի նշա­նա­ւոր «Ազգ փա­ռա­պանծ»ի եր­գե­ցո­ղու­թեամբ։

Եւ այ­սօր հա­յոց փա­ռա­պանծ ազ­գի ծո­ցէն հա­սած ե­զա­կի բա­նաս­տեղծ մը կը լքէ մե­զ. յու­զումն է հա­մա­կած պոլ­սա­հայ ի­րա­կա­նու­թիւնն ու հայ գրա­կա­նու­թեան ան­դաս­տա­նը։

Հո­ղը թե­թեւ գայ Խրա­խու­նիին վրայ։

ԱՐԱ ԳՕՉՈՒՆԵԱՆ